Wie een geneesmiddel gaat gebruiken doet dat met een doel. Er is een symptoom, een probleem, een ongemak.. Iets dat je wil verhelpen. Voor dat moment, of voor de toekomst. Voorkomen, genezen, of verlichten. Maar in ieder geval: je wilt raak schieten! Een effectieve remedie. Alleen: als je raak schiet betekent dat nog niet dat je niet óók nog iets anders raakt. Maar wat heeft dit te betekenen, als we het hebben over geneesmiddelen?
Jawel, we hebben het over bijwerkingen. De betekenis van ‘’bijwerking’’ ligt verscholen in het woord: een werking bíj de werking. Stel je voor dat je in een bos loopt, met een bepaald doel. Je hebt de taak gekregen om een bepaalde zeldzame bloem te plukken. Maar op de weg ernaartoe vertrap je misschien wat andere plantjes, en je plukt misschien eerst per ongeluk de verkeerde bloem omdat deze er heel veel op lijkt. Maar uiteindelijk heb je de juiste te pakken! Deze vergelijking beschrijft hoe het werkt met een medicijn in het lichaam. Eenmaal ingenomen gaat de ‘’werkzame stof’’ op zoek naar een aangrijpingspunt (meestal een ‘’receptor’’), dat zich bevindt middenin een bijzonder complex systeem: ons lichaam. En in dat systeem bevinden zich nog veel andere objecten waar het medicijn onderweg langs komt. Objecten die misschien ook in meer of mindere mate worden ‘’geraakt’’, zonder dat dit de bedoeling is. En wie weet wat er daardoor in werking gezet wordt?
Aangezien het perfecte medicijn (‘’de heilige graal’’) nog niet bestaat, is het essentieel om grip te krijgen op bijwerkingen. En die grip begint met begrip. Zo vallen sommige bijwerkingen samen met het werkingsmechanisme van het middel. Heb je bijvoorbeeld te maken met een middel dat werkt door verlaging van de bloeddruk of de bloedsuikerspiegel, dan is het een logisch gevolg dat een bijwerking als duizeligheid kan optreden (door een te lage bloeddruk of bloedsuikerspiegel). Maar wat nou als zo’n zelfde middel huiduitslag blijkt te veroorzaken? Of bijvoorbeeld haaruitval? Dit soort ‘’onlogische’’ bijwerkingen noemt men type-B bijwerkingen. Ze zijn meestal ernstiger en moeilijker te voorspellen dan type A bijwerkingen. Is het in dit licht bezien dan niet één grote gok wat er precies gaat gebeuren nadat je een geneesmiddel loslaat in de enorme chaos van het lichaam?
Niet persé! De mensheid heeft enorm veel kennis vergaart, waardoor je hier geen glazen bol voor nodig hebt. In feite is dit al begonnen bij onze verre voorouders. Eeuwen geleden liepen ook zij door het bos, op zoek naar zeldzame plantjes. Soms aten ze hier een stukje van en werden ze ziek, en deden zo kennis op over welke planten giftig zijn. In de huidige wereld gaan we op een véél grotere schaal experimenteel te werk, als het aankomt op nieuwe medicijnen. Een potentieel nieuw medicijn moet eerst worden getest in een laboratorium (‘’in-vitro’’), vervolgens bij gezonde vrijwilligers (Fase 1 studies), daarna bij een kleine groep mensen met de aandoening waarvoor het moet werken (Fase 2 studies) en tot slot in een grotere studie waarin een vergelijking wordt gemaakt met andere middelen en een placebo (Fase 3 studies). De fabrikant moet een groot dossier aanleveren, waarin onderbouwd wordt dat het nieuwe middel effectief en veilig is en beschreven wat voor bijwerkingen het kan hebben. Vervolgens moet het College ter Beoordeling van Geneesmiddelen dit goedkeuren. Dan pas mag het op de markt worden gebracht. Kortom, aan dat moment gaan een hoop studies vooraf! (Overigens: een ideaal startpunt voor een klinische studie is de PIF-maker. Lees meer hierover op www.pifmaker.nl). En het stopt niet na toelating op de markt. Want het monitoren van bijwerkingen, ‘’farmacovigilantie’’, gaat gewoon door. Essentiële kennis over de bijwerkingen komt dus ook voort uit de grote, complexe en weerbarstige praktijk.
Hoe is deze alledaagse ‘’clinical practice’’ voor de patiënt? Deze praktijk begint met een hoop theorie. Wanneer de patiënt bij de apotheek een nieuw middel voor de eerste keer krijgt, wordt in het ‘’Eerste Uitgifte gesprek’’ uitleg gegeven voer de meest voorkomende bijwerkingen. Deze komen ook aan bod in de bijsluiter (en in onze audiovisuele variant de Beeldsluiter, zie www.kindermedicijn.nl). De bijsluiter bevat daarnaast, net zoals de website van het Farmacotherapeutisch Kompas, een hele lijst met ook de meest zeldzame bijwerkingen die voor dat middel gemeld zijn. Gemeld in studies, of door patiënten die het middel gebruiken. Patiënten die het middel gebruiken kunnen immers ook te maken krijgen met nieuwe bijwerkingen. Sommigen van hen doen mee aan een studie. Dit zijn de ‘’Fase 4 studies’’, waarin de effectiviteit wordt onderzocht in de klinische praktijk. Zéér relevant, omdat hier geen sprake is van gecontroleerde omstandigheden. Een belangrijk inzicht is verder dat bijwerkingen soms nog niet bekend zijn en je er soms pas last van krijgt als je het middel al jaren gebruikt. Een reden hiervoor kan veroudering zijn, of een veranderding van omgeving. Wat dat betreft is er opnieuw een mooie analogie met de natuur (tenslotte ónze omgeving!) te maken. Zo zijn er overal in de natuur bacteriën, en meestal heb je hier geen last van. Maar als je weerstand verzwakt of als je bijvoorbeeld een open wond hebt, kan het zomaar zijn dat diezelfde bacteriën ineens overlast veroorzaken. Zo zit het ook met medicatie Of een middel gunstig of ongunstig voor je uitwerkt kan mede afhangen van de omstandigheden. Door alle studies hebben we het risico dat dit tot echt gevaarlijke situaties leidt bijzonder klein gemaakt. Maar ‘’klein’’ is niet ‘’nul’’, en ‘’niet gevaarlijk’’ betekent niet hetzelfde als ‘’niet vervelend’’. En als je dan tóch met een bijwerking te maken krijgt, wat kun je dan doen?
Bijwerkingen kunnen niet alleen iets doen met jou, maar jij kan ook iets doen met de bijwerking. Er is namelijk een hoop mogelijk. De eerste plaats om aan te kloppen is de apotheek. Wanneer je een bijwerking ervaart kan de apotheek met jou meedenken en contact opnemen met de voorschrijver. Wellicht is er een ander middel mogelijk dat beter uitpakt? In de apotheek kan men ook uitzoeken wélk middel de bijwerking kan veroorzaken. Dit is handig als je veel geneesmiddelen naast elkaar gebruikt, en bespaart je een hoop tijd. De apotheek heeft hierbij, in tegenstelling tot de meeste artsen, een ‘’helicopterview’’ over alle gebruikte geneesmiddelen. Aankloppen bij de apotheek loont dus, ook als je twijfelt of iets wél of geen bijwerking is. Want of je nu zélf kijkt, of de apotheek het laat uitzoeken: de beginstap is kijken of de bijwerking al bekend is. Is dat niet het geval, dan is het een optie om melding te maken bij de fabrikant. Pak de bijsluiter erbij, en je vindt gegarandeerd een e-mailadres of een telefoonnummer voor dit doeleinde. Een andere goede mogelijkheid is om contact op te nemen met Bijwerkingencentrum Lareb (Landelijke registratie evaluatie bijwerkingen). Op de website van het Lareb kan melding worden gemaakt van een (verdenking op een) bijwerking. Er is een online formulier voor zorgverleners en een online formulier voor patiënten. Kortom, op vele plekken horen ze het ‘’graag’’ als u last heeft van een bijwerking. Niet ‘’graag’’ omdat ze het fijn vinden dat u er last van heeft, maar ‘’graag’’ omdat dit hen nieuwe kennis oplevert. Kennis die bijdraagt aan een steeds veiliger geneesmiddelgebruik in de toekomst. Zo is een bijwerking niet enkel een bedreiging, maar ook een kans.
We kunnen concluderen dat bijwerkingen en geneesmiddelen met elkaar samenhangen als mensen en bacteriën. We kúnnen ze niet volledig vermijden, maar er wél zo verstandig mogelijk mee omgaan.
En ook hierin geldt dat kennis macht is. Door te begrijpen hoe bijwerkingen ontstaan en wat je kan doen als deze zich onverhoopt voordoen, heb je een sterke troef in handen. Een sterke troef die kan helpen om raak te schieten. En zo is een verhoogd bewustzijn over dit onderwerp hopelijk een belangrijke (bij)werking van dit artikel. Op een geneesmiddelgebruik met het meeste gemak, en zo min mogelijk ongemak!
